Marek Nienałtowski
Rozbudowa pałacu w Szczodrem przez księcia Fryderyka Augusta
brunszwicko-oleśnickiego (II)
14.03.2021 r.

Fryderyk August na obrazie
J.G. Ziesenitza [Wikipedia]

Córka ostatniego księcia wirtemberskiego z linii oleśnickiej - Fryderyka Zofia Charlotta Augusta (1751-1789 r.) wyszła 6 września 1768 r. za mąż za księcia Fryderyka Augusta, welfa z linii brunszwicko-lüneburskiej, bliskiego krewnego i ulubieńca króla Prus Fryderyka Wielkiego. Król m.in. był sprawcą tego małżeństwa (był także na ślubie [8]), które doprowadziło do przejęcia księstwa oleśnickiego przez dynastię Welfów po śmierci księcia Karola Chrystiana Erdmanna.

Książę Fryderyk August mimo, że robił karierę wojskową (chociaż był kaleką) - poświęcał czas teatrowi i muzyce. Tłumaczył, a nawet pisał sztuki teatralne, rozprawy w języku włoskim i francuskim, ponadto zajmował się organizacją przedstawień teatralnych, podobno nawet brał w nich udział jako aktor. Po przyjeździe do Oleśnicy (jeszcze nie będąc oficjalnym władcą księstwa, bo nastąpiło to w 1795 r.) doprowadził w 1793 r. do powstania Domu Teatralnego [4], do którego wstęp na przedstawienia był bezpłatny, zaczął też wydawać miesięcznik kulturalny w języku francuskim. Powiększał zbiory biblioteki zamkowej, udostępnił ją do użytku publicznego i zimą ogrzewał. Do biblioteki zamkowej, oprócz książek, dokupił kilkaset rękopisów i druków muzycznych [4].

Wkrótce zorientował się, że zamku oleśnickiego nie uda się przebudować na pałac z dużym ogrodem, ani wybudować teatr z prawdziwego zdarzenia, w którym mógł wystawiać sztuki teatralne i opery, z dużą obsadą aktorów i wokalistów(stek). Uznał, że do tego celu bardziej predysponowany jest pałac w Szczodrem (Sibyllenort), wybudowany przez Chrystiana Ulryka, a wolne tereny obok pozwolą na dowolne rozbudowy.

Przyjmuje się, że prace przy rozbudowie pałacu, wybudowaniu czterech budynków i uporządkowania ogrodu trwały w latach 1792-1805 r. Jednak pojawiają się wątpliwości, co do dat rozpoczęcia, a szczególnie zakończenia prac. Są to daty rozpoczęcia nieoficjalnego panowania na zamku oleśnickim i data śmierci. W 1792 r. książe był zangażowany w sprawy wojskowe w oddalonym garnizonie (chociaż dwa razy odwiedził Oleśnicę). Od 1801 r. już rzadko bywał w Oleśnicy i Szczodrem. W 1802 r. zaniedbał całkowicie teatr w Oleśnicy, częściej był w Berlinie. Być może prace w Szczodrem kontynuował Zarząd Księstwa w Oleśnicy?

W 1802 i w 1803 r. pojawiają się ilustracje pokazujące odbudowany pałac, wybudowane cztery budynki, uporządkowaną fosę [3] i wykonane nowe obsadzenia ogrodu (już na ilustracji z 1800 r.).


Pałac w Szczodrem w widoku od wschodu w 1803 r. F. G. Endler fecit. Źródło


Pałac i budynki w widoku od południa w 1803 r. Widać, że oba skrajne budynki mają inny bardziej nowoczesny dach krążynowy. F. G. Endler fecit. Źródło


Plan założenia pałacowego z 1792 r. Widok pałacu z góry i czterech wybudowanych budynków [5].
Widać zachowaną fosę (kanał). Na rysunek naniesiono rozbudowy zapoczątkowane dopiero w 1851 r.

Na powyższym rysunku pokazano oddzielnie stojące budynki oznaczone literami A, B, C, D, czyli nie były one, jak niekiedy piszą, skrzydłami tego pałacu. Budynek A - pełnił rolę gościnnego, mieszkali okresowo w nim goście księcia, był też nazywany Kawiarnią (w podpisie poniższego rysunku). Był odgrodzony od pozostałych budynków, czyli dostęp do niego mieli też mieszkańcy i turyści. Miał dwa wejścia od strony ścian szczytowych. Budynek B i C to stajnia i powozownia. Na ich piętrze znajdowały się mieszkania dla służby. Budynek D - to teatr. Także jest odgrodzony od budynków B i C, z czego może wynikać, że miał też oddzielne wejście z zewnątrz ogrodzenia dla miłośników teatru i opery. Również do tego budynku były wejście na obu ścianach szczytowych. Uroczyste otwarcie teatru nastąpiło 3 sierpnia 1799 r. [1], co mogłoby sugerować, że i pozostałe budynki wybudowano w tym okresie, ale niewykluczone, że książę kazał go wybudować jako pierwszy.


Widok na pałac i plac z czteroma budynkami z 1802 r. Źródło

Na ilustracji brak jest podpisu wykonawcy. Na innych analogicznych ilustracjach, z prawej lub z lewej strony, występuje podpis w postaci W.(ilhelm)Sander fecit. Taki zapis może sugerować, że Sander [11] wykonał ilustrację na podstawie rysunku - zapewne autorstwa F.G. Endlera. Jeśli sam wykonywał rysunek i potem sam przygotowywał go do druku pojawiał się zapis: W. Sandler del. et sculp 1802 lub po niemiecku - gezeichnet u. geetzt von W. Sander 1802.


Powiększenie powyższej ilustracji. Pałac już nie renesansowy, nie barokowy, a klasycystyczny z dobudowanymi dwiema wieżami,
podniesiony o jedno piętro i z podwyższonym dachem


Widok na pałac i wieżę od strony ogrodu. Z kolekcji IS PAN nr 32368 [13]. W. Sandler del. et sculp 1802


Właściwe proporcje pałacu. Widać, że wieże miały dużą średnicę.
Komnaty księcia (gabinet i sypialnia) znajdowały się w prawej wieży na I piętrze.
W dolnej części widoczne jest nazwisko Krug [1] - autora planu rozbudowy pałacu.
Źródło - Portal aukcyjny


Fragment litografii A. Groegera z ok. 1850 r. Z kolekcji Marka Górnickiego. Jest to ostatni taki widok
- niedługo później, te cztery budynki zostaną rozebrane, a pałac ponownie przebudowany

A. Groeger był oleśnickim grafikiem i wydawcą. M.in. wykonywał dla dworu książęcego kolorowe Raporty z Polowań [12], z jednego z których pochodzi powyższy fragment.

Niewiele wiadomo o zmianach w ogrodzie pałacowym. Według Zofii Bandurskiej [1] "Przemianom budowlanym pałacu towarzyszyły przemiany ogrodu utrwalone na planie sytuacyjnym wykonanym przez c.a. Schuberta z ok. 1800 r. zamiast istniejących niegdyś dwudziestu czterech kwater, a następnie szesnastu, ogród podzielono na cztery części o charakterze rokokowych boskietów. W obrębie boskietów zrezygnowano ze sztywnych podziałów na rzecz swobodnej kompozycji, bliższej naturze." W Literaturze (m.in. Wikipedii) wspomina się o udziale w projektowaniu ogrodu Christiana Weissa (ur. 1733 r. w Szczodrem) - nadwornego ogrodnika księżnej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Miałby w tym czasie już 61-67 lat (wtedy byłby nazywany starcem) ponadto wiarygodne źródła historyczne [m.in. 8, 2, 6] o nim nie wspominają jako ogrodniku księcia. W 1785 r. kościół w Bykowie uzyskał 100 talarów z testamentu Weissa [6], co wskazywałoby, że wówczas już nie żył. Potwierdza to Z. Bandurska [1]., że w wymienionym roku zmarł.

Księżna Sybilla Maria i książę Fryderyk August mieli podobny los - zmarli niedługo po wy(prze)budowaniu pałacu.

Literatura:

  1. Bandurska Z., Pałac w Szczodrem przed neogotycką przebudową, w: Muzeum Narodowe we Wrocławiu. Roczniki Sztuki Śląskiej XXVII Wrocław 2018. (początkowo miałem dostęp do streszczenia, a od 6.04.2021 r. do całości artykułu).
  2. Bandurska Z., Zamek w Myśliborzu koło Jawora i jego twórca Carl Wolf (1820-1876), w: Muzeum Narodowe we Wrocławiu. Roczniki Sztuki Śląskiej. Wrocław 1991
  3. Der Breslauische Erzähler, wyd. C. Friedrich Barth jun. Breslau 1803, Jg 4, No. 31, 32
  4. Drożdżewska A., Kultura muzyczna Oleśnicy w XIX w. i pierwszej połowie XX wieku, Katowice 2017
  5. Drożdżewska A., Zycie muzyczne w Oleśnicy w XIX w., Praca magisterska. Wrocław 2004
  6. Fras Z. Dzieje Gminy Długołęka. Profil. Wrocław 1998
  7. Instytut Herdera w Marburgu
  8. Jagiełło M., Brzezowski W., Ogrody na Śląsku, T. I., Od Średniowiecza do XVII w., Wrocław 2014
  9. Mrozowicz W., Wiszewski M. Oleśnica od czasów najdawniejszych po współczesność, Wrocław 2006
  10. Nienałtowski. M., Oleśnica w okresie Welfów
  11. Podstawowa wiedza o Wilhelmie Sanderze
  12. Podstawowa wiedza o Adolfie Groegerze
  13. Odkrywanie kolekcji. Fotograficzne Silesiana z lat 1870 - 1945 w zbiorach Instytutu Historii Sztuki PAN. Opr. Jan Przypkowski, Piotr Jamski. IS PAN Warszawa 2016.
    Od autora • Lokacja miastaOleśnica piastowskaOleśnica PodiebradówOleśnica Wirtembergów
    Oleśnica za Welfów
    Oleśnica po 1885 r.Zamek oleśnicki Kościół zamkowy Pomniki Inne zabytki
    Fortyfikacje Herb Oleśnicy Herby księstwDrukarnie NumizmatyKsiążęce krypty
    Kary - pręgierz i szubienica Wojsko w Oleśnicy Walki w 1945 roku Renowacje zabytków
    Biografie znanych osób Zasłużeni dla OleśnicyArtyści oleśniccy Autorzy Rysowali Oleśnicę
    Fotograficy Wspomnienia osadników Mapy Co pod ziemią? Landsmannschaft Oels
    Wydawnictwa oleśnickie Recenzje • BibliografiaLinkiZauważyli nas Interpelacje radnych
    Alte Postkarten - widokówki Fotografie miastaRysunki Odeszli Opisy wybranych miejscowości
    CIEKAWOSTKI ZWIEDZANIE MIASTA BEZ PRZEWODNIKA....
    NOWOŚCI

 

 

 

https://www.herder-institut.de/bildkatalog/index/index?start_galerieansicht=c31206b88bae2cf5620c131907935cae

https://www.sbc.org.pl//dlibra/metadatasearch?action=AdvancedSearchAction&type=-3&val1=Subject:%22Ole%C5%9Bnica%22

Schlesische Illustrierte Zeitung vom 16. Februar 1935

Krug, Johann Gottlieb: Architekt - (Umbau 1792-1805)

https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/262150/edition/248008/content Der Breslauische Erzähler, 1803, Jg. 4, No. 31 widok z boku

https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/262151/edition/248009/content
Der Breslauische Erzähler, 1803, Jg. 4, No. 32

kolor.przod https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/455986/edition/427874/content

Wobec tego podawana w literaturze data 1792 rozpoczęcia przebudowy pałałacu w Szczodrem może budzić wątpliwości. Może rozpoczęto w tym roku projektowanie, bo podczas krótkich pobytów w Oleśnicy mógł zlecić wykonanie projektów, potem je ocenić i podjąć decyzję o rozpoczęciu prac. Dalej już pilnowała prac Kamera Księtwa, mająca w swoim składzie architekta. Może data w 1805 r. - zakończenia prac wymaga korekty (?), lub uszczegółowienia bo w 1799 r. był już czynny teatr [2], a w 1802 i 1803 pokazywano poniższe ilustracje rozbudowanego pałacu i nowych budynków. Może w 1805 r. ukończono wnętrza pałacu? Książe począwszy od 1801 r. częściej przebywał w Berlinie niż w Oleśnicy i ten stan trwał do jego śmierci w 1805 r. W 1802 r. przestał działać teatr w Oleśnicy, bo książe przestał się nim interesować. Natomiast jakoby działał teatr w Szczodrem. Nie wiadomo jakie były dalsze losy teatru w Brzozowcu (Wilhelminenort), bo też zlecił wybudowanie tam budynku teatralnego [4]. , Książę Fryderyk August jaki i Sybilla Maria nie nacieszyli się długo swoim pałacem w Szczodrem