Marek Nienałtowski
Związek Karla von Holtei z Oleśnicą

Burmistrz Richard Kallmann był w 1908 r. sprawcą zawieszenia tablicy pamiątkowej poświęconej von Holteiowi. Przez ponad rok poszukiwałem budynku, na którym wisiała tablica i treści w niej zawartej. W dalszym ciągu mało wiemy o przyczynie i terminie jego zamieszkania w domu przy ul. Kościelnej 13.

Karl urodził 24.01. 1798 r. we Wrocławiu. Ojciec jego Carl Sigismund Julius von Holtey (ur. 18.10. 1766 r. w Kietrzu na opolszczyźnie) był rotmistrzem huzarów i może służył w 3. lub 4. Regimencie Huzarów stacjonującym w Oleśnicy. Dziadek jego Herbert Ernst von Holtey (1724-1795) był pułkownikiem i dowódcą pułku huzarów (pochowany na cmentarzu przykościelnym w Brodziszowie pow. Ząbkowicki, zmarł w pałacu w Kluczowej 12.03. 1795 r.) dlatego Karl mógł również mógł zostać wojskowym. Rodzina von Holtey pochodziła z Kurlandii. Matka Karla Wilhelmine Gottliebe z domu von Kessel und Zeuth zmarła w trakcie porodu lub niedługo potem. Ojciec nie widział siebie w roli opiekuna niemowlaka i oddał go na wychowanie swojej krewnej w Wielkiej Lipie k. Obornik Śl. Potem Karl trafil do Obornik do domu Karla von Schauberta, gdzie był traktowany prawie jak syn i tam dorastał [7]. Natomiast jego ojciec wkrótce po śmierci matki ożenił się z Caroline von Taubadel i z tego związku urodziła się w Paczkowie w 1806 r. córka Vally Alexandrine Constance Amalie Adele Marianne von Holtey.

Obie te kobiety - macocha (trudno ją tak nazwać, bo nigdy nie wychowywała Karla) i siostra przyrodnia zamieszkiwały w Oleśnicy przy ul. Kościelnej 13 na parterze. Nie wiadomo kiedy i dlaczego obie kobiety wybrały to miejsce do zamieszkania. Podobno pierwszy raz Karl odwiedził je w 1839 r przejeżdżając przez Oleśnicę dyliżansem. Zatrzymał się wówczas na dwa dni. Dłuższe odwiedziny, trwające kilka miesięcy, odbyły się w 1844 r. (wg wspomnień Holteia [3]) lub 1845 r. (wg informacji na tablicy pamiątkowej). Może wizyty miały związek ze śmiercia jego ojca, który zmarł daleko od Oleśnicy (12.03.1845 w Žatec w Czechach), a może po prostu przyjechał z Wrocławia po utracie pracy w teatrze. W swoich wspomnieniach napisał, że mógł w Oleśnicy w ciszy i spokoju pisać swoje wspomnienia. Macocha wkrótce zmarła (25.02.1847 r.) i została pochowana na cmentarzu oleśnickim. Niewiele wiadomo o losach jego przyrodniej siostry. Podobno jeszcze raz odwiedził ją w Oleśnicy. Zapewne więcej informacji znalazłoby się we wspomnieniach Karla von Holtei, ale nikt nie był dotychczas szerzej zainteresowany oleśnickimi okresami jego życia. W swoich pamiętnikach ("Czterdzieści lat" wyd. Lipsk 1862) wymieniał poźniejsze odwiedziny Oleśnicy w trakcie licznych przejazdów przez miasto [3].

Być może, pamiętając swoje trudne dziecięce losy, założył w Oleśnicy Fundację Małego Dziecka. Jego wkład w Fundację jakoby pochodził z honorariów za sztuki jego autorstwa wystawiane w Oleśnicy. Fundacja powstała w 1845 r. [2] lub 1855 r. [1]. Istniała jeszcze w 1905 r. i doprowadziła do wybudowania przedszkola miejskiego, ciągle istniejącego w tym samym budynku.


Przedszkole wybudowane przez holteiowską fundację w 1905 r. Widokówka ze zbiorów A.F.

Karl von Holtei był poetą, dramaturgiem, powieściopisarzem, aktorem, wydawcą i często kierował teatrami. W okresie jego życia był znany i ceniony. Dzisiaj w Niemczech jest zapomniany, natomiast w Polsce, szczególnie we Wrocławiu i Obornikach jest ciagle odkrywany. Również tak powinno być w Oleśnicy. Przyczyną tego było jego polonofilstwo, co niekiedy przyciagało mu widzów teatralnych, ale nie cieszył się z tego powodu sympatią władz pruskich. Już w trakcie pobytu w Obornikach oraz studiów miał kontakty z Polakami co pozwoliło mu na orientacje w polskich problemach i historii.

W 1822 roku napisał dramat zatytułowany Stanisław, czyli cudowne ocalenie (Stanislaus oder: Die wunderbare Rettung) poświęcony historii porwania ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego. Rok wcześniej Holtei poznał we Wrocławiu znakomitego wirtuoza skrzypiec i kompozytora - Karola Lipińskiego i poświecił mu sonet (ogłoszony w "Nowej Gazecie Wrocławskiej" . Warto go przytoczyć:

Hołd Lipińskiemu
Karl von Holtei, tłum. polskie Konstanty Majeranowski

Jakże się ten mąż nazywa,
Co z czterech strun poziomych, wyrazów dobywa,
Którymi spętana dusza,
Wszystkie serca dla niego do hołdu przymusza?
Co raz, jakby oddalony,
Zdaje się, że już dźwięki pod ziemię ukrywa,
Nagle uderza jak w dzwony...
I do boju za sławę swej sztuki wzywa!...
Z jakiejż krainy pochodzi,
Mistrz pełen ognia, śmiały i niezwyciężony,
Co moc łagodnością słodzi,
Porywa duszę, serce, czarownymi tony?...
Ten niebian sprzymierzeniec, odpowiada Chwała:
Lipiński się nazywa - Polska go wydała!!!


Źródło: http://www.fmp.org.pl/pliki/k2011.pdf
Źródło

Najważniejszym dziełem Holtei'a o tematyce polskiej była śpiewogra (Liederspiel) zatytułowana Stary wódz (Der alte Feldherr), której prapremiera odbyła się w 1825 roku w Berlinie, a we Wrocławiu rok później. Dzieło to poświęcone było postaci Tadeusza Kościuszki oraz wydarzeniom Insurekcji Kościuszkowskiej. W warstwie muzycznej istotną rolę odegrały polskie tańce narodowe, w tym dwukrotnie cytowana melodia tzw. poloneza kościuszkowskiego [2]. W niej Tadeusz Kościuszko wygłasza wierszowany monolog (w przekładzie Henryka Merzbacha):

Rzuciłem Polski święte podwoje,
By wolnej ziemi zostać żołnierzem,
O, nie pytajcie o imię moje:
Dziś tylko martwym jestem rycerzem.
Żałujcie Polski, nie mojej blizny,
Już mi do szabli skostniała dłoń...
Do grobu złożę, płacząc ojczyzny,
Wierny mi honor i martwą skroń. [9]

Afisz teatralny z zapowiedzią premiery śpiewogry Karla von Holteia Stary wódz w teatrze wrocławskim w 1826 r. Źródło [7]

Finałowa scena tego dramatu zawsze wywierała na publiczności wielkie wrażenie. W Berlinie, Lipsku i Dreźnie widzowie zrywali się z foteli, by wznosić okrzyki na cześć Polski. Niektórzy śpiewali pieśń starego Łagienki:

Czy pomnisz, jako pod Racławicami,
nie szczędząc krwi swej, bez troski o łup
szliśmy w bój straszny mocarni kosami,
a gdzie broń błysła, krwawy padał trup. [5].
 
Strona tytułowa polskiego wydania śpiewogry
Karla von Holteia we Lwowie (1917). Źródło [7]

Można wspomnieć, że niekiedy Holtei występował w roli T. Kościuszki. Ta śpiewogra była wystawiana również w Oleśnicy oraz w teatrze książęcym w Szczodrem [2]. Częściej jednak była grana inna sztuka Karla von Holteia Lenore z muzyką Carla Eberweina. Przedstawienie odbyło się 10 kwietnia 1837 roku w sali oleśnickiego Domu Strzeleckiego. Wystawiło ją oleśnickie amatorskie Towarzystwo Teatralne „Harmonia”. Lenore wystawiono w XIX wieku w Oleśnicy jeszcze dwukrotnie [2].


Dom Strzelecki w którym wystawiano m.in. sztuki Karla von Holteia. Widokówka ze zbiorów A.F.

Zasługi Karla von Holteia dla miasta docenili ówcześni mieszkańcy oraz burmistrz, umieszczając pamiątkowa tablicę na domu, w którym zatrzymywał się. Czy w Oleśnicy bylibyśmy skłonni ponownie ją odtworzyć? Nazwać jakąś nową ulicę, park, plac itp. nazwiskiem Karla von Holteia? Czy do tego dorośliśmy? We Wrocławiu umieszczono tablicę jemu poświęconą, w Obornikach Śl. nazwano szkołę średnią jego nazwiskiem.

Więcej na temat znajomości z innymi Polakami oraz dzałaniami na rzecz wsparcia polskich wolnościowych aspiracji można poczytać w literaturze internetowej. Często się pisze o jego przyjaźni z A. Mickiewiczem. Jak dotychczas nie znalazłem w literaturze nic na poparcie tej tezy, jest to prawdopodobnie gołosłowne stwierdzenie.

W sierpniu 1829 roku Holtei został zaproszony przez Johanna Wolfganga von Goethe do Weimaru na uroczystości związane z osiemdziesiątą rocznicą jego urodzin (ur. 28 sierpnia 1749 r.). Na tych obchodach był również Adam Mickiewicz i razem mieszkali w hotelu "Pod Słoniem". Holtei w pamiętnikach Czterdzieści lat (Lipsk 1862) nawiązał do swego pobytu w Weimarze i do znajomości z Mickiewiczem pisząc o nim "... który potem jako mistyk w Paryżu nabył szczególniejszego rozgłosu, ale wtedy ukazywał się tylko jako blady, pociągający i interesujący marzyciel..." [9]. Nie wspominał spotkań z nim, ani korespondencji, a jedynie o metafizycznych zdolnościach zabawiania kobiet (tzw. sprawa pierścionków)[10]. Obydwaj urodzili się w tym samym 1798 roku w różnych miesiącach, ale w tym samym dniu.

Karl von Holtei zmarł 12 lutego 1880 r w wieku 82 lat we Wrocławiu w klasztorze Bonifratów, którzy zapewnili mu opiekę. Pochowany został na Cmentarzu Bernardyńskim, grób został zniwelowany przy likwidacji cmentarza ok. 1970 r. Pomnik nagrobny. Pomnik we Wrocławiu


Tablo poświęcono 80-leciu urodzin Holteia. Na zdjęciu autor w pokoju klasztornym [6]

Rękopis Starego Wodza

Literatura

1. Das Buch der Stadt Oels in Schlesien / hrsg. vom Magistrat der Stadt Oels in Schlesien anläßlich des 675jährigen Stadtjubiläums. Bearb. vom Schlitzberger, Berlin 1930
2. Drożdżewska A. Życie muzyczne w Oleśnicy w XIX w. Praca magisterska. Wrocław 2004
3. Kserokopie z Oelser Heimatblatt b.r.m.w.
4. http://pl.wikipedia.org/wiki/Karol_Edward_Holtei
5. http://skarbykultury.pl/historia-kultura-sztuka/wazne-postacie-z-dolnego-slaska/postacie-h/87-niemiecki-poeta-z-polska-dusza
6. http://wroclaw.gazeta.pl/wroclaw/1,35762,7677830,Wawrzynowe_drzewo_i_zebraczy_kij_Karla_von_Holteia.html#ixzz37tu7LqaF
7. http://strona-archiwalna.oborniki-slaskie.pl/zpr/styczen_2010/zeszyt_nr_2_karl_eduard_holtei.pdf
8. http://www.deutsche-biographie.de/sfz33536.html
9. http://akant.org/archiwum/35-akant-sierpien-2010/1292-bogusaw-mucha-stary-wodz-wodewil-karla-von-holteia-o-kociuszce-
10. ADAM MICKIEWICZ (1798-1855): OSOBLIWE POWOŁANIE POLITYCZNE - WPROWADZENIE DO PROBLEMU -http://www.teologiapolityczna.pl/assets/stories/okladki_ksiazek/valsecchi1.pdf


Od autora Lokacja miasta Oleśnica piastowska Oleśnica Podiebradów Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów
Oleśnica po 1885 r. Zamek oleśnicki Kościół zamkowy Pomniki Inne zabytki
Fortyfikacje Herb Oleśnicy Herby księstw Drukarnie Numizmaty Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica Wojsko w Oleśnicy Walki w 1945 roku Renowacje zabytków
Biografie znanych osób Zasłużeni dla Oleśnicy Artyści oleśniccy Autorzy Rysowali Oleśnicę
Fotograficy Wspomnienia osadników Mapy Co pod ziemią? Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie Recenzje Bibliografia Linki Zauważyli nas Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki Fotografie miastai
Rysunki Odeszli Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI